Heb hart voor de overgang

Dat opvliegers vrouwen in de overgang letterlijk en figuurlijk het schaamrood op de kaken bezorgen, weet iedereen. Maar dat de overgang een aanslag kan plegen op de hartgezondheid is helaas minder bekend. En daar moet verandering in komen volgens gynaecoloog Dorenda van Dijken.

Dorenda van Dijken is ruim vijfentwintig jaar specialist en pionier op het gebied van de menopauze. Ze is de oprichter van de allereerste multidisciplinaire overgangspoli in Nederland. Naast haar werk in de spreekkamer van het OLVG in Amsterdam is ze onder andere actief als voorzitter van de Dutch Menopause Society. Ook doet ze wetenschappelijk onderzoek en deelt ze haar kennis in de strijd om meer herkenning en erkenning voor overgangsklachten. Zo schreef ze samen met cardioloog Janneke Wittekoek het boek ‘Hart & Hormonen’ en organiseerde een informatiemarkt in het kader van Wereld Menopauzedag, de jaarlijks terugkerende dag waarop wereldwijd aandacht wordt besteed aan de overgang. Dit jaar stond deze in het teken van hart- en vaatziekten. Een goede zaak volgens Van Dijken, want 35% van de sterfgevallen bij vrouwen is te wijten aan hart- en vaatziekten. Dat is meer dan dertien keer het aantal borstkankers en groter dan alle kankers samen. Tijdens hun vruchtbare leeftijd hebben vrouwen minder kans op hart- en vaatziekten dan mannen, maar na de menopauze gaan vrouwen de mannen juist keihard voorbij. Extra aandacht voor het hart rond de overgang is daarom belangrijk.

Om bij het begin te beginnen: wat is de overgang en menopauze eigenlijk?

“De levensfase waarin het vrouwenlichaam geleidelijk van vruchtbaar naar niet meer vruchtbaar verandert, is een natuurlijk proces waar op jaarbasis gemiddeld zo’n miljoen vrouwen tussen de 40 en 60 jaar mee te maken krijgen. 1,6 miljoen zelfs, als je de vrouwen die op jongere leeftijd – onder de 40 – in de overgang komen en de vrouwen die op latere leeftijd klachten houden, meetelt. De eerste overgangsklachten beginnen over het algemeen halverwege de 40, als de eierstokken steeds minder hormonen produceren en de menstruaties onregelmatiger worden. Rond hun 51^ste levensjaar hebben vrouwen hun laatste menstruatie. Dat is de menopauze. De jaren voor en ook de jaren na de menopauze is de perimenopauze, beter bekend als de overgang. Dit is een universele gebeurtenis maar iedere vrouw beleeft deze periode op haar eigen manier. Zo heeft 20% nergens last van maar 80% heeft in meer of minder mate klachten en van die groep heeft een derde zulke hinderlijke klachten dat het ze op lichamelijk, psychisch en sociaal vlak belemmert. Veel mensen kunnen zich daar niks bij voorstellen maar geloof me, hormoonschommelingen kunnen vrouwen compleet uit balans brengen.”

 Wat zijn klachten waar je tijdens overgang mee te maken kunt krijgen?

“Opvliegers en nachtelijk transpireren zijn de meest typische en bekende klachten. Deze zogenaamde vasomotore klachten kunnen een domino-effect teweegbrengen; nachtzweten verstoort je nachtrust wat vermoeidheid, concentratie- en geheugenproblemen maar ook stemmingsklachten tot gevolg heeft. Minder bekend is een hele reeks van atypische klachten zoals spier- en gewrichtsklachten, verandering van figuur,  huidverandering en haarverlies. Ook blaasklachten, droge slijmvliezen, seksuele problemen, vocht vasthouden, oorsuizen, migraine, een opgejaagd gevoel en hartkloppingen zijn klachten die veel invloed hebben op de kwaliteit van leven. Veel van deze klachten brengen paniek of schaamte met zich mee, wat weer voor extra stress zorgt die niet alleen de overgangsklachten versterkt maar ook hoge bloeddruk, hoofdpijn en duizeligheid kan veroorzaken.“

Wat heeft de overgang te maken met hartgezondheid?

“De overgang en hartgezondheid zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. In de overgang dalen de geslachtshormonen waaronder het vrouwelijk hormoon oestrogeen. Dit kan overgangsklachten veroorzaken die een risicofactor zijn voor de hartgezondheid. Het effect van veel opvliegers en nachtzweten op hart- en bloedvaten is groter dan mensen zich realiseren. Met het dalen van het oestrogeen stijgt de kans op hart- en vaatziekten. Oestrogeen, dat in de vruchtbare jaren het hart, bloedvaten en botten beschermt, is een echte collageenbouwer. Collageen is een lijmvormend eiwit dat zorgt voor de elasticiteit van onder andere de hart- en vaatwand en voorkomt dat vaten stijver en stugger worden. Met het afnemen van deze natuurlijke bescherming neemt ook de bescherming van de hart- en vaatwand steeds verder af, waardoor de vaten rondom het hart vernauwen en de bloeddruk en het cholesterolgehalte stijgen. Bij een te hoog cholesterolgehalte slibben bloedvaten dicht waardoor het bloed niet goed kan doorstromen met als gevolg dat de organen en hart minder goed van bloed worden voorzien wat voor problemen kan zorgen. Bij vrouwen kunnen kleine bloedvaten van het hart ook samentrekken, wat klachten en meer risico kan geven. Zij hebben minder de klassieke vernauwing van vaten dan mannen.”

Het gevaar schuilt dus in de stijging van het cholesterolgehalte en de bloeddruk?

“Vaak is er niet één aanwijsbare boosdoener, maar is het een combinatie van een beetje van verschillende factoren. Bij twee derde van de vrouwen stijgt het cholesterolgehalte en bij een derde stijgt na de menopauze de bloeddruk. Het is dus van belang die waardes goed in de gaten te houden. Net als het lichaamsgewicht. Gemiddeld worden vrouwen in de overgang zo’n 2-4 kilo zwaarder. Deze gewichtstoename heeft vooral te maken met voeding en leefstijl. Door de overgang zitten vrouwen vaak niet lekker in hun vel en hebben ze meer last van vermoeidheid waardoor ze minder gaan bewegen maar meer eten. Daarbij wordt door de veranderende hormoonspiegels de stofwisseling trager en neemt de spiermassa af, wat ervoor zorgt dat je in de overgang makkelijker aankomt. Zolang het bij die 2-4 kilo blijft, is er geen vrouw overboord want het hoort erbij op deze leeftijd. Meer gewichtstoename moet echter worden voorkomen omdat dit negatieve gevolgen heeft voor de bloeddruk en cholesterolwaarden. Ook geeft meer lichaamsvet zogenaamd visceraal vet, dus vet dat zich ophoopt rond de organen, wat de kans op hart- en vaatziekten vergroot. Bovendien kan overgewicht overgangsklachten versterken en maakt het ook dat het lichaam minder goed kan gaan reageren op insuline. Hierdoor ligt diabetes op de loer, wat weer een risicofactor is omdat een verstoring van het suikermetabolisme impact kan hebben op alle lichaamsfuncties. Tel bij de gevolgen van alle lichamelijke veranderingen ook de psychische belasting en stress die de overgang teweegbrengt op en je echt een hoger risico op hart- en vaatproblemen.”

Lopen alle vrouwen in de overgang meer risico op hart- en vaatziekten?

“Alle vrouwen worden kwetsbaarder maar als er al vroegere risicofactoren bestaan zoals bijvoorbeeld familiaire belasting, vroege of onregelmatige menstruatie, hoge bloeddruk in de zwangerschap en zwangerschapsvergiftiging doet de overgang er een schepje bovenop. Ook migraine, overgewicht, angst, depressie, diabetes, te weinig bewegen en roken zijn allemaal factoren die het risico verhogen. Daarnaast is alles waar je stress van krijgt een risico. Helemaal in de overgang, want in deze periode worden vrouwen sowieso gevoeliger voor stress doordat ook progesteron, het hormoon dat te actieve stresshormonen zoals cortisol en adrenaline afremt, in de overgang daalt. Door op tijd te beginnen met het aanpassen van de leefstijl kunnen veel problemen worden voorkomen. Hoeveel vrouwen precies in de overgang en na de menopauze last krijgen van hun hart weten we niet precies. Dit is nog nooit goed onderzocht. We vermoeden zo rond de 30%. En dat varieert dan van ernstige klachten tot onschuldige hartkloppingen.”

Hoe weet je of hartkloppingen onschuldig zijn?

“Hartkloppingen in rust die niet langer dan 3-5 minuten duren kunnen een angstig gevoel geven maar zijn over het algemeen onschuldig. Ze kunnen door de overgang komen omdat je zenuwstelsel dat het hart en vaten aanstuurt door de hormonale veranderingen gevoeliger wordt. Hierdoor kan het hart een keer overslaan of even sneller kloppen. Ook koffie, thee, alcohol, medicijngebruik en stress kunnen triggers zijn. Maar als je er veel last van hebt en er niet van kan slapen, is het verstandig om met je huisarts te overleggen. Sowieso bij hartkloppingen tijdens inspanning, pijnklachten op de borst, risicofactoren en als er in de familie veel hartfalen voorkomt, is het goed om andere mogelijke oorzaken uit te sluiten.”

Is de leeftijd waarop je in de overgang komt bepalend voor het risico op hart- en vaatproblemen?

“Hoe jonger je in de overgang komt hoe groter het risico op hart- en vaatziekten is. Het beschermende oestrogeen daalt dan in een vroeg stadium en dat heeft dus op al jongere leeftijd gevolgen voor de vaatwand. Dat geldt met name voor de ‘jonge overgangsters’ onder de 40. Bij deze groep, kan het aanvullen van het hormoontekort door middel van hormoontherapie – ook wel hormoonsubstitutietherapie genoemd- helpen het risico te verminderen. Ook voor de ‘jonge overgangsters’ van 40-45 jaar kan dit een beschermende werking hebben tegen hart- en vaatziekten. Bij vrouwen die op latere leeftijd in de overgang komen, helpt hormoontherapie wel bij het verminderen van slapeloosheid, stemmingsklachten en opvliegers maar verkleint het niet langer de kans op hart- en vaatziekten. Boven de 45 maakt het niet zoveel uit omdat de vaten al ouder zijn waardoor ze minder goed reageren op hormoontherapie. Bij vrouwen die langer dan tien jaar geleden hun laatste menstruatie hadden, kan het juist weer een hoger risico op bijvoorbeeld een beroerte of een infarct geven.”

Hoe zit het met vrouwen die al hartpatiënt zijn en overgangsklachten hebben? Is hormoontherapie voor hen een mogelijkheid?

“Bij vrouwen met hart- en of vaatziekten in de voorgeschiedenis wordt hormoontherapie in principe afgeraden. Maar hormoontherapie is altijd zorg op maat. Iedere vrouw en situatie is uniek. Kwaliteit van leven is ook belangrijk en als een vrouw niet normaal kan functioneren omdat ze extreme overgangsklachten heeft, dan wordt altijd in overleg met haar behandelend specialist bepaald of ze toch hormoontherapie zou mogen. Als dit het geval is, dan wordt er altijd gekozen voor behandeling via een pleister, gel of spray op de huid in combinatie met natuurlijk progesteron.”

Op Wereld Menopauzedag ben je benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau. Deze onderscheiding kreeg je voor je jarenlange, tomeloze inzet om het taboe rondom de overgang te doorbreken. Is jouw missie volbracht nu?

“Mijn missie om de overgang beter op de kaart zetten en bespreekbaar te maken, staat inmiddels aardig in de steigers. Gelukkig maar want ik wil niet dat de generatie na ons tegen hetzelfde aanloopt als de onze. Vrouwen zijn geen mannen. Ze onderscheiden zich met name door drie dingen: ze worden ongesteld, kunnen eventueel zwanger worden en komen in de overgang, dat hoort erbij en moet in de biologieboeken. Maar dat er op het gebied van hormonen en hartgezondheid rondom de overgang nog een hoop winst te behalen is, staat na jaren een ondergeschoven onderwerp te zijn geweest als een paal boven water. Preventie bij vrouwen moet beter. Als het aan mij ligt, worden vrouwen in de overgang in ieder geval eens per twee jaar en liefst nog vaker gecontroleerd op hart- en vaatziekten. Het moet worden meegenomen in het bevolkingsonderzoek. Hoe eerder je erbij bent, hoe sneller en beter je eventuele hart- en vaatklachten kunt voorkomen of behandelen.”

‘Een slimme meid is op de overgang voorbereid’ schrijf je in het boek Hart & Hormonen. Hoe doe je dat?

“De tijd dat vrouwen in stilte moeten lijden is voorbij. Praat erover zodat je de juiste hulp krijgt. Luister naar je lijf en zorg goed voor jezelf. Omdat er in deze levensfase zoveel verandert in het lichaam, is het van belang om ervoor te zorgen dat je fit de overgang in gaat. Een gezonde leefstijl speelt echt een belangrijke rol in het terugdringen van de overgangsklachten en het verkleinen van de het risico op hart- en vaatziekten. Je cholesterolwaardes kunnen verbeteren door bijvoorbeeld het mediterrane of plantaardige voedingspatroon. En iedere dag minstens een half uur bewegen draagt niet alleen bij aan de gezondheid van je hart maar ook aan de conditie van je brein en botten. Vermijd stress, zorg voor voldoende slaap en ontspanning, bewaak je grenzen en laat geregeld je cholesterol en bloeddruk controleren bij de huisarts. Het beheersen en beperken van risicofactoren is belangrijk. Dit gaat makkelijker als je veertig bent maar na je vijftigste wordt het steeds lastiger. Je kunt niet jong genoeg beginnen met gezond oud worden.”

Tekst: Joyce Demarteau
Beeld: Susie Q Muller